Pong-pong bolong, dimerak dicabe
Pecah-pecah ndhogmu dhewe
Pong-pong bolong, metu merak metu kebo
Mecaha ndhoge loro
Pong-pong bolong, metu merak metu cabe
Mecaha ndhoge selawe
[Tetembangan ing dolanan “Pong-pong Bolong”]
Supaya bisa lumebu ing ‘mitos-digital’, awake dhewe kudu nduweni ngelmu-dhuwur bab piye carane ng-enkripsi pralambang-pralambang digital. Supaya bisa lumebu ing mitos-tradhisional, awake dhewe cukup yakin yen ing suwaliking pralambang tradhisional ngemut, eh kleru, ngemot teges kang jeru; jer pralambang tradhisional kaya ing maneka jinis dolanan ika nggambarake ngelmu lan tata-cara menggalihe para leluwur kang sinemokake kadya deepweb ing mitos-digital. Lakune meh padha karo kriya: ng-enkripsi ‘warta-warta’ (informasi-informasi) saka jeroning kori-kori/senthong-senthong (waca: ‘blok-blok’) kang wus diparingi wates/gebyog rapet-pengkuh ing ‘mitos-digital’.
Bisa lumebu-jeru ing jerone kanthi gampang, gamblang (bleng; sadurunge ana septictank biyene saben-saben omah ing Gunungkidul duwe lumbung-panyimpen-arkais ‘ising’ kang ingaran jungbleng utawa jumbleng: maragane uwong ngising kanthi nyekeli jung-e [sikile], yen si ising [wawratan/bobotan/bebanyu-sesuker] wus mbradhat metu tibeng ing jeron lumbung mau kanthi lancar tanpa alangan siji-sijia mula swasanane sinebut mak bleng), lan jenjem: iki tujuwane.
Nyoba lumebu ing tetembangan kang ngiringi sawijining dolanan dhuwur iku, rinasa uripe para among-tani pancèn lair sarana endhog (waca: tigan, sel telur): wiji. Laras karo iku, manungsa among-tani duwé kuwasa kanthi wates tartemtu kanggo mecah endhogé: nemtokké parigawene; nandur parine. Déné lakuné manungsa among-tani bisa kagambaraké lumantar parigawe lan tetembangan sajroning dolanan. Johan Huizinga, sejarawan pengarang buku Homo Ludens (Manungsa-Dolanan; buku bab dolanan kang dideleng saka aspèk filosofi lan sosio-budayané), ngandharaké yèn ta tetembangan (lelagon) dilairaké lan dirembakakaké déning dolanan. Uripe manungsa tani mung dolanan. Urip mung dolanan.
Urip mung dolanan? Mbokmenawa mangkono: urip pancèn (saderma) dolanan. Utawa, mbokmenawa malah kosokbalèné, dolanane para among-tani iku dudu saderma ‘dolanan’. Dolan iku kawiwitan saka wadhah, banjur pecah/wudhar/metu, banjur mlaku-mlaku, ngemati donya kang ginelar amba. Dolanan iku gegambaran saka laku dolan, wiwitané kanthi dolan-dolan. Rikala dolan-dolan manungsa wruh alame, gelaran lemahe. Sakwise iku manungsa banjur anteng. Eneng. Ening. Njur manungsa mangasah mingising-budine, nglairké budaya tani. Manungsa banjur nembang bebarengan. Banjur surak gentenan: hiyo!
Surake para manungsa-tani kang nedheng-nedhenge dolanan (hiyo!) martakake penggalihan anane swasana: gumbira, mobah-mosik, lelaku (alihan), tetepungan (benthuk), lan pindhah-papan (migrasi). Enere saka wewengkon pribadi nuju marang komune (sosial): sajroning talenan kulawangsa lan alame. Satemah, saka kumpulaning manungsa lan alame anuju marang Gustiné. Saka pribadi kang maune ‘eneng’ alihan marang ramé. Eneng iku matèni raga; ramé iku nglairké urip. Anggone tandang-gawe pating gemronang karo kancane. Saka sedhih marang gumbira. Saka peteng marang padhang. Wengi nuju rina. (Dolanan nalika wulandari, utawa wulan-dadari, swasanané kang peteng ‘disulap’ dadi rina: padhangé kaya rina). Kadhangkala manungsa-tani miwiti dina kanthi penggalihan kang abot, rekasa, mantheng, ning banjur péngin mlaku tumuju swasana ènthèng, kebak guyonan, gayeng, surak-surak, yeku lumantar dolanan.
Dolanane para among-tani.
Dolanane para among-tani wis lumrah asring diaji minangka sabarang kang sepelé lan rèmèh. Ananging sejatiné dolanan-dolanane pra among-tani ngemu kerta-aji; pating blengkrah piwulangé. Jagading dolanan iku jagadé bocah-bocah kang malih rupa: saka trap-trapan ‘bocah’ anuju ‘diwasa’; saka wewengkon lokal, nasional, lan ngglobal, kepara malah ‘ngangkasa’. Sing mauné manungsa sumingkir gawe senthong dhewe (blok) saka angganing-alam, ngedegaké omah minangka pralambang wakiling manungsa nandhing-sarira kalawan Gusti, sakwise iku manungsa banjur metu saka omah: menyang latar-pekarangan-alas, kanggo dolanan lan mangun omah-omah karo alam. Sing mauné manungsa cinipta ‘duwé wates karo alam’ (omah) maujud ‘nyawiji karo alam’ (anggone dolanan ing plataran dudu ing jeron omah).
Kepara, jagad dolanan iku ora mung tumrap bocah-bocah waé, nanging uga tumrap wong-wong kang ‘ngaku’ diwasa. Kridhaning laku alih-rupa awujud: sipating wong diwasa anuju sipating bocah. Sing mauné manungsa nepi, nenepi, ngadoh saka karamèn, arsa bali marang surak-surak; bebarengan karo sesama ing tengahing masyarakat. Sipating bocah kayata jujur, apa anané, mbengok sora, linakonan manèh. Karana pancèn manungsa ora bisa nggajuli kasunyatan nganggo tumindak kang èthok-èthok (simulasi, simulacrum) tanpa kendhat.
Bocah-bocah lan wong-diwasa, genti-genten anggone dadi, anggone ndadi.
Sajembaré dolanane pra among-tani kang sambung karo tetembangan utawa pacelathon, umpamané: Ancak-ancak Alis, Bi-Bibi Tumbas Timun, Cacah Bencah, Cublak-cublak Suweng, Dhingklik Oglak-aglik, Dhoktri (Legandha lan Utri), Epèk-èpèk, Gajah Telena, Gowokan, Jamuran, Koko-koko, Kubuk Manuk, Kucing-kucingan, Layangan, Lepetan, Nini Thowong, Blarak Sempal, lsp., kang sambung karo olah pikir, umpamané: Bas-basan Sepur, Dhakon, Macanan, Mul-mulan, lan kang sambung karo ketrampilan, umpamane: Anjir, Angklek, Bengkat, Benthik, Dhekepan, Dhing-dhingan, Dhuk-Thèr, Dhul-dhulan, Embèk-èmbèkan, Jèg-jègan, Jirak, Layung, Pathon, Patil Lélé, lsp., kabeh ora lair saka bab kang ora cetha sangkane. Kabèh nggambaraké tata-carané wong Jawa ndadi (to be becoming) lan dadi (menjadi), nggraita, ngresepaké, menggalih, lan mapanaké alam donyané ing papan kang luhur, kang luwih ‘sunyata’. Dolanan dimungguhake minangka laku urip padinané wong Jawa-Nusantara. Tegesé, dolanan (kasunyatane) ora adoh saka samubarang kang sunyata (ngluwihi nyata); satemah sinebut kasunyatan. Mula, dolanan diarani pasemon, yaiku pasemon tumrap kang nyata (realitas), adu-arep karo dolanan ing budaya modheren kang rinasa tansaya ngadoh saka ‘kang nyata’ (hiperrealitas).
Dolanan kang sinebut Ancak-ancak Alis umpamané; nggambaraké donyané para among-tani nenandur. Tembung ancak iku sesambungan karo tembung ‘wadhah tumpeng’, utawa ‘wadhah gunungan’. (Mbokmenawa banjur ana budaya bancakan). Wujudé anyaman pring dilingiri papah pisang. Alis iku sak-èmper karo ‘kebo’; ‘sapi’; ‘kéwan ingon-ingon dinggo kerja ing sawah/tegal’, pralambang déwaning tetanèn. Tetanèn iku ora saderma nanem wiji ing sawah/tegalan. Ananging uga maujudaké kelarasan karo alam. Karo gunung. Karo sawah. Karo kewan. Karo uripé dhéwé. Sawah/tegalan iku pralambang ancaking gunung. Wis dadi kasunyatan yèn ta lemah Jawa iku binerkahan gunung geni kang ndadekaké lemahé subur, ngrembaka kang sarwa tinandur. Kahanan iki laras karo kasunyatané wong agrikultur; wong kanthi budaya tani. Dolanan Ancak-ancak Alis nggambaraké sambung-raketé bocah-bocah kang padha dolanan karo budaya agrarisé; budaya tetanèné. Ing dolanan ‘katindakaké’ olah tetanèn pari (cereal [Inggris], oryza [Yunani]), yaiku kultivasi pari. Tembéné nglairaké kabudayan kang ingaran pantun (Melayu), utawa parikan (Jawa). Yèn dijingglengi, tetenger nandur pari iku dudu saderma laku kadonyan (sekuler, profan) waé. Ananging uga sawijining kabudayaning menungsa agraris Jawa kang mligi; kang diajarké dhéwé déning Gusti Kang Akarya Alam. Sakral sipaté. Ilahiyah. Kaya déné menungsa kang nandur ‘winih’ panguripan. Tembung-tembung kang dieneraké marang pari kayata: tumungkul (badané ndhungkluk, ngasor) lan meteng (ngandhut), kang sajatiné ya ungeling uripé manungsa, tinemu ing dolanan iki. Banjur lair apa kang diarani ngèlmu pari; ngèlmu uripé menungsa.
